تیزهوش یا نخبه چه کسی است؟
آرزوی بسیاری از والدین است که فرزندی تیزهوش داشته باشند. هر چند که بسیاری از والدین با قبولی فرزندشان در آزمون هوش یک مدرسه یا گرفتن اولین نمره۲۰ او را تیزهوش می نامند. اما تیزهوشی در حد استثنایی بودن و در بزرگسالی به نخبه تبدیل شدن، ویژگی است که شاید تنها یک درصد از مردم یک جامعه به آن دسترسی داشته باشند.
تیزهوش یا نخبه چه کسی است؟
برای تعریف واژه تیزهوش یا نخبه اتفاق نظر اندکی وجود دارد.
تیزهوشی به صورت هوش عمومی بالا، استعداد در حوزه تحصیلی خاص و تعامل بین توانایی و خلاقیت بالا تعریف شده است. کودکان تیزهوش در بسیاری موارد شناخته نمی شوند. اولین شرط تیزهوشی داشتن بهره هوشی (IQ) بالای ۱۳۰ است. در کنار بهره هوشی، قدرت خلاقانه، توانایی در استدلال و توانایی و ابتکار را نیز باید لحاظ کرد.
صفات بارز تیزهوشی
تیزهوشی یکی از خصوصیات برجسته و جالب در کودکان است که بسیاری از والدین و مربیان به دنبال درک عمیقتری از آن هستند. تیزهوشان، کودکانی هستند که نسبت به همسالان خود، دارای تواناییهای ذهنی و شناختی بالاتری هستند. این ویژگی معمولاً از دوران کودکی آشکار میشود و نیاز به شناخت دقیق این خصوصیت جهت پرورش مناسب این افراد داریم. از لحاظ علمی تیزهوش به کسی گفته میشود که دارای بهره هوشی یا آی کیو (IQ) بالای ۱۳۰ باشد. معمولا کودکان تیزهوش دارای ویژگیها و خصوصیات زیر هستند:
۱) استفاده از دایره لغات وسیع
کودکان تیزهوش با داشتن دایره لغات فراتر از همسالانشان، در بیان افکار و ارتباطاتشان از برتری خاصی برخوردارند. این صفت آنان را در مواجهه با موضوعات پیچیده و ارتباط با دیگران، به عنوان افرادی با دانش زبانی فراوان نشان میدهند.
۲) مهارت کلامی بالا و به کار بردن جملات کامل
این دسته از کودکان،در ارتباطاتشان به خوبی از مهارت کلامی برخوردارند. توانایی بیان دقیق افکار و استفاده از جملات کامل، به آنها کمک میکند تا به راحتی ارتباطات پیچیده را با دیگران برقرار کنند.
۳) علاقه در مشاهده کنجکاوانه و دقیق
تمایل تیزهوشان به مشاهده دقیق و کنجکاوانه اطرافشان، آنها را در درک عمیقتر از موارد روزمره و حل مسائل پیچیده تقویت میکند.
۴) علاقمندی به کتاب
کودکان تیزهوش به کتاب علاقه زیادی دارند که نشاندهنده فضای فکری گسترده آنان است. این افراد با خواندن کتب مختلف، دایره دانش خود را گسترش میدهند.
۵) تمرکز روی موضوعاتی خاص
تیزهوشان دارای توانایی بسیار بالا در تمرکز بر روی موضوعات خاص هستند. این توانایی به آنها کمک میکند تا در زمینههای انتخابی خود به دنبال توسعه و پیشرفت باشند.
۶) توجه به تقویم و ساعت در سنین کم
توجه دقیق به جزئیات مثل ساعت و تقویم، نشانگر توانایی تیزهوشان در مدیریت زمان و برنامهریزی دقیق در سنین کم است.
۷) مهارت بالا در نقاشی
صفت دیگری که ممکن است در کودکان تیزهوش دیده شود، مهارت فوقالعاده در زمینه نقاشی است. این هنر به آنها کمک میکند تا افکار خود را به صورت تصویری بیان کرده و دیدگاههای خود را با دیگران به اشتراک بگذارند.
۸) توجه و کشف رابطه علت و معلولی
توانایی تیزهوشان در تشخیص و کشف روابط علت و معلولی، نشان از تفکر منطقی و تحلیلی آنان دارد.
۹) توانایی رهبری جمع هم سن و سال
توانایی رهبری یکی از ویژگیهایی است که در تیزهوشان بیانگر شجاعت و اعتماد به نفس آنها در هدایت گروههای همسن و سال است.
۱۰) توانایی خواندن در سنین کودکی
اغلب کودکان تیزهوش از سنین کمتری شروع به خواندن کرده و توانایی خواندن خود را به سرعت توسعه داده و به مراتب از همسالانشان پیشتر به مطالعه پرداختهاند.
۱۱) مهارتهای حرکتی
تیزهوشان علاوه بر تواناییهای ذهنی، مهارتهای حرکتی بالایی نیز دارند. این مهارتها آنها را در ورزش و فعالیتهای جسمانی برجسته میکند.
در نتیجه، صفات بارز تیزهوشی نه تنها به والدین کمک میکند تا فرزندان خود را بهتر درک کنند بلکه این اطلاعات نیز میتواند به عنوان راهنمایی مفیدی برای تربیت و پرورش افراد با استعداد در جامعه خدمت کند.شدت این معیارها با توجه به محل زندگی افراد متفاوت است. فرزانه غریبی، کارشناس ارشد روان شناسی در مقاله ای این ویژگی را برای کودکان تیزهوش و شناسایی آنان برمی شمارد:
- نسبت به یادگیری حریص هستند و مفاهیم پیچیده و جزییات را بسرعت جذب می کنند
- اعتماد به نفس بالایی دارند
- دارای روحیه تعاون و همکاری بوده و مسئولیت پذیر هستند
- انضباط فردی دارند و به ارزش های اخلاقی و معنوی پایبند می باشند
- قدرت استدلال دارند و دستورهای آمرانه را بدون بازنگری نمی پذیرند
متأسفانه هر چند تعداد این کودکان که تیزهوش خوانده می شوند زیاد نیست، اما عده ای که می توانند با عنوان تیزهوش خوانده شوند به خاطر وجوه تربیتی و آموزشی نادرست، به صورت تک بعدی پرورش می یابند.
آموزش تیزهوشان از چه سنی؟
معمولاً گفته می شود که کودکان تیزهوش را می توان یک سال زودتر از سن شروع آموزش رسمی یعنی ۶ سالگی آموزش داد. والدین بسیاری از کودکان تیزهوش ترجیح می دهند، فرزندان خود را در منزل آموزش دهند و او را تنها برای آزمون پایان سال به مدرسه بفرستند. چون معمولاً کودکان تیزهوش از این آزمون ها سربلند بیرون می آیند تصور بر این است که این شیوه آموزش مناسب است.
اما دکتر عبدالله شفیع آبادی ـ روانشناس ـ به طور قاطع آموزش صرف کودکان نخبه در منزل را مردود اعلام می کند و می گوید:
این شیوه آموزش را به هیچ وجه توصیه نمی کنم و مدرسه یک محیط رسمی برای آموزش است که هر فرد بنا بر توانمندی از امکانات این محیط رسمی استفاده می کند.
افراد تیزهوش برای آموزش به مکان و نظام ویژه ای نیازمند هستند. معلمان این افراد هم باید به نوعی باهوش و خلاق تر از سایر همکاران خود باشند تا به خاطر سؤالات بچه های تیزهوش مات و مبهوت نمانند.
این روانشناس توصیه می کند:
کودکان تیزهوش باید در جامعه زندگی کنند. آموزش در بین سایر افراد، شیوه تعامل با دیگران را نیز به او می آموزد.
انتظارات افراد تیزهوش از جامعه بالاست و به همین نسبت جامعه نیز از آنان انتظارات بالایی دارد، اگر در خانه و نزد والدین آموزش ببینند بسیاری از مهارت ها را نمی آموزند.
کودکان تیزهوش و تعامل اجتماعی
متأسفانه مطبوعات و رسانه ها با مصاحبه با نخبگان افراد را بزرگ می کنند و آنها را به عنوان الگو به جامعه معرفی می کنند. در حالی که این افراد واقعا نخبه نیستند چون دچار رشد نامتوازن شخصیتی شده اند. بسیاری از دانش آموزان در دبیرستان ها تیزهوش هستند ولی شناسایی آنان دشوار است. تیزهوشی و نخبه بودن فقط به نمره ۲۰ گرفتن و در فیزیک و شیمی و ریاضی عالی بودن نیست.
یک فرد نخبه باید هوش اجتماعی بالایی هم داشته باشد. قدرت رهبری، مهارت کلامی، توان استدلال، علاقه به کتاب و سایر منابع اطلاعاتی، توان ارتباط با جمع و تأثیرگذاری بر سایرین در بسیاری از تیزهوشان وجود دارد. اما متأسفانه در خیلی از خانواده ها، پدر و مادرها به این ویژگی ها توجه نمی کنند و با تأکید بر نمره، کودکان و نوجوانانشان را تک بعدی تربیت می کنند.
با کودک تیزهوش خود چه کنیم؟
هر چند معمولا هوش کودکان و نوجوانان با میزان موفقیت آنان در آزمون های هوش سنجیده می شود.
از این رو بسیاری از کودکان تیزهوش از هم سن و سالانشان جدا می شوند. اما برحسب تجربه روانشناسان، این جداسازی، رشد سایر توانمندی های کودکان و نوجوانان تیزهوش را کند می کند. از این رو حضور در جمع و اجازه اظهار نظر می تواند کودکان و نوجوانان تیزهوش را علاوه بر رشد بهره هوشی منجر به رشد هوش هیجانی کند.
به این منظور معمولا توصیه می شود:
تیزهوشان را دچار غرور کاذب نکنید:
تحمل شکست از این رو برای تیزهوشان مشکل است که به خاطر هوش و موفقیتشان همواره تحسین شده اند.
این امر آنان را دچار غرور کاذب می کند.
غروری که مانع ارتباط دوستانشان با سایر هم سن و سالانشان می شود، ادامه این روند آنان را منزوی خواهد کرد.
از پاسخ به سوالات او طفره نروید:
کودکان و نوجوانان تیزهوش سؤالات متفاوتی می پرسند، سؤالاتی که بسیاری موارد از سن شان فراتر است.
به جای اینکه با بی حوصلگی آنان را از سر باز کنید، در پی پاسخ قانع کننده به آنان باشید.
در مدارس نیز معلمان باید مراقب باشند تا با پاسخ های سرسری افکار این گونه کودکان را از مسیر درست منحرف نکنند.
این کودکان و نوجوانان معمولا به زیاده پرسی متهم می شوند، در حالی که این امر خصیصه اصلی تیزهوشی آنان است.
سعی نکنید هر طور شده از کودکان و نوجوانانتان، تیزهوش بسازید:
در پی پرورش استعدادهای طبیعی او باشید.
مهم این نیست که فرزندان ما تیزهوش باشند بلکه باید استعدادهای آنان متأثر از عوامل محیطی و امکاناتی که برایشان فراهم می کنیم، شکوفا شود.
دیدگاهتان را بنویسید